पॉलिटिकल करेक्टनेस(आणि अखेर राजेंद्रभाऊ वदले)

(अजिबात ऍब्स्ट्रॅक्ट नाही)
"दिवसातुन पाच वेळा भाज्या आणि फळे खा. जेवणात कडधान्याचे प्रमाण वाढवा" असे काहीसे लिहीलेला भला मोठा फलक आणि त्याच्या खाली एक मोठ्ठी फळांची परडी परवा आमच्या व्यायामशाळेत दिसली. ते बघताच आम्ही दोघेही गालातल्या गालात हसलो.
हल्ली अशी वाक्ये जिकडे तिकडे बघायला, ऐकायला मिळतात.
आहार, आरोग्याच्या बाबतीत नागरिकांचे हितसंबंध जपण्यासाठी विविध सरकारी खाती असतात. इथे अमेरिकेत डिपार्टमेंट ऑफ फुड एंड ड्रग एडमिनिस्ट्रेशन, डिपार्टमेंट ऑफ ह्युमन सर्व्हिसेस अशा सारखी खाती आहेत. त्याशिवाय अमेरिकन कॅन्सर सोसायटी, अमेरिकन डायटेटिक असोशियन, अमेरिकन डायबेटिक असोसिएशन अशा सारख्या स्वायत्त संस्था आहेत. या संस्थांचे काम सरकारी अनुदान तसेच खासगी देणग्यांमधुन चालते.
अशा संस्थांमधुन बाहेर पडणारी माहिती खरी असणे जितके महत्वाचे असते तितकीच ती माहिती राजकिय आणि सामाजिक मान्यते्ला अनुसरणारी - इंग्रजीत ज्याला पॉलिटिकली करेक्ट म्हणतात तशी असावी लागते. या संस्था प्राणिहक्कांच्या किंवा पर्यावरण रक्षणाच्या दृष्टिकोनातुन भुमिका घेतील ही अपेक्षाही नाही व उद्दिष्टं ही नाही. नागरिकांच्या नैतिक विचारसरणीवर भाष्य करणे ही या संस्थांची जबाबदारी नाही. भारतिय आहारात गायी म्हशींचे दुध आवश्यक समजले जाते तसेच अमेरिकन आहारात गायींचे,डुकराचे अथवा कोंबडीचे मांस हे आवश्यक समजले जाते. कुत्र्या मांजरांचे दुध काढणे किंवा त्यांना खाणे हे या दोन्ही देशात अनैतिक/निषिद्ध समजले जाते. अशा प्रकारच्या प्रचलित नैतिक संवेदनांना तडा जाऊ नये ही काळजी मात्रं ह्या संस्थांना घ्यावी लागते.

या पार्श्वभुमीवर गेल्या दशकापासुन प्रचलित आहार व सवयींचे अनेक तोटे संशोधनातुन मोठ्या प्रमाणावर दिसुन आलेले आहेत. विशेषतः आहारातील प्राणिजन्य पदार्थ व रिफाईंड पदार्थ प्रकृतीला अपायकारक असल्याचे निष्कर्ष निघत आहेत. आता मैदा, साखर,मीठ,रिफांईंड तेल खाऊ नका असं सांगितल्यानी व्हेजिटेरियन लोकांच्या भावना बिवना काही दुखत नाहीत. पण दुध,मांस खाऊ नका हे जनतेला स्पष्टपणे सांगणे तितकेसे सोपे नाही.

का?

प्राणिजन्य पदार्थांचा व्यापार हा अर्थव्यवस्थेचा एक मोठा भाग आहे. कोट्यावधी लोकांना त्यातुन रोजगार मिळतो. सरकारवर प्रभाव टाकणार्‍या मोठ्या व्यापारी लॉबीज अस्तित्वात आहेतच. त्याच्याविरुद्ध कसे दंड ठोकायचे? मोठ्ठे देणगीदार नाराज झाले तर काय करायचे? उघड उघड बोलल्यास सरकारी अनुदानही बंद होण्याची पाळी येईल. रूढी, परंपरांचे काय करायचे? बरं पॉलिटिकली करेक्ट असल्याशिवाय प्रमुख प्रसार माध्यमे माहिती प्रसिद्ध करणारही नाहीत. बर्गरच्या, दुधाच्या, आईस्क्रिमच्या जाहिराती बंद झाल्या तर? थोडक्यात,"व्हिगन" "व्हेजिटेरियन" हे शब्द सद्ध्या तरी पचण्यासारखे (no pun intended) नाहीत.

मग काय करायचे?
या परिस्थितीतुन मार्ग काढायची एक युक्ति निघाली आहे. काय खाऊ नका हे सांगण्यापेक्षा काय खा हे सांगितले तर? दिवसातुन पाच वेळा फळे आणि भाज्या खा, चार वेळा कडधान्ये खा अशा सारखी वाक्ये सांगायची नामी युक्ति कोणाच्या तरी डोक्यातुन निघालेली दिसुन येते आहे.

समझनेवाले को इशारा काफी है."eat five servings of fruit and vegetables each day " किंवा "The evidence is compelling that a diet rich in whole grain foods has a protective effect against several forms of cancer and heart disease" अशा सारखी वाक्ये खरं म्हणजे "Be a vegan" किंवा "eat less meat and dairy" अशी सुधारून वाचावीत.

योगायोगाने हा लेख प्रकाशित करणार, तेव्हढ्यात पर्यावरणाचे नोबेल पारितोषिक विजेते आपले राजेंद्रभाऊ पचौरी काल पॅरिस येथे वदते झाल्याची बातमी आली. "मांसाहार कमी करा, सायकल चालवा आणि उगाचच्या उगाच वस्तु घेऊ नका" - इति पचौरी. संपूर्ण बातमी इथे वाचा. मुख्य म्हणजे पूर्वी असे काही एक म्हणण्याची IPCC ची टाप नव्हती असेही त्यांनीच कबुल केले आहे.

अखेर तथाकथित पर्यावरणतज्ञ थोडं थोडं खरं खरं बोलु लागले आहेत म्हणायचे. अल गोर हे अमेरिकन असल्याने मांस खाऊ नका असं म्हणु शकत नाहीत. कित्ती इन्कंव्हिनियंट!! (आणि ते म्हंटल्याशिवायही त्यांना पर्यावरणाचे नोबेल पारितोषिक मिळु शकते. कित्ती कन्व्हिनियंट!) तसेच आपले राजेंद्रभाऊ भारतिय असल्याने दुध पिऊ नका असेही म्हणु शकत नाहीत.

कसंकाय मात्रं तुम्हाला जे आहे ते अगदी खर्र खर्र सांगणार:

पर्यावरणाच्या दृष्टिने दुधाचे उत्पादन व मांसाचे उत्पादन यात काही एक फरक नाही.

नैतिकतेच्या दृष्टिने, आधुनिक डेअरीमधे दुध उत्पादन प्रक्रिया इतकी क्रूर झाली आहे की गायींचे मांस खाणे दुध पिण्याहुन कमी हिंसक बनले आहे. उत्पादन प्रक्रियेमधे अमुलाग्र बदल झाला असताना आपण भारतिय लोक मात्रं अजुनही त्याच गोकुळातील कृष्णाच्या गोजिरवाण्या, सुखावह कल्पना उराशी बाळगुन आहोत. बदलत्या परिस्थितीनुसार डोळसपणे आपल्या नैतिकततेही अनुरूप बदल करण्याची वेळ आली आहे. ज्यात आपला, प्राण्यांचा व निसर्गाचाही फायदा आहे अशी नविन नितीमुल्ये अंगिकायला हवी. आपण सर्वांनी हळुहळु करत प्राणिजन्य पदार्थांचा वापर कमी करावा अशी कळकळीची विनंती.