फुलफ्रेम भाग ४ (अंतिम)

फुलफ्रेमच्या अंतिम भागात मला आवडलेल्या डॉक्युमेंटरींविषयी थोडक्यात सांगणार आहे. वाचकांना जरा काही हलकं फुलकं सांगावं आणि स्वतःच्या डोक्यावरचा ताणही कमी व्हावा या दृष्टीने पहिले दोन भाग लिहिले होते. तुमच्या प्रतिक्रियांबद्द्ल धन्यवाद. पण बहुतेक डॉक्यु.मधे अतिशय गंभीर,भयानक परिस्थितीचे चित्रण केलेले आहे. हया भागात काही हिंसक, पाशवी घटनांचे वर्णन असू शकते ह्याची नोंद घेऊनच पुढे वाचा (अथवा वाचू नका). हे सिनेमे वाचकांना एरवी बघायला मिळणार नाहीत म्हणून सगळीच स्टोरी थोडक्यात लिहिली आहे.

For the Bible Tells Me So:
अमेरिकन समाजात सुरू असलेला गे राईटसा झगडा या चित्रपटात दाखवला आहे. एकीकडे सनातन ख्रिश्चन लोक गे लोकांना लग्नं करण्याचा अधिकार द्यायला तयार नाहीत. दुसरीकडे वैज्ञानिक संशोधन जीन्सकडे बोट दाखवते आहे. माना अथवा मानू नका, पण बर्‍याच लोकांना हा मुद्दा इतका महत्वाचा वाटतो की निवडणुकांमधे तो इराक युद्धापेक्षाही महत्वाचा ठरतो!

The Rape of Europa:
या सिनेमाचे वर्णन मी एक क्लासिक डॉक्युमेंटरी असं करीन. दुसर्‍या महायुद्धात हिटलर आणि त्याच्या जनरलसनी पादाक्रांत केलेल्या देशातून कलाकृतींची चोरी करून कशी केली आणि जर्मनीचा पराभव झाल्यानंतर दोस्तं राष्ट्रांनी ती लूट कशी परत मिळवली याचे फार रंजक वर्णन केले आहे.
हा सिनेमा बघताना माझ्या डोक्यात काही वेगळेच किडे वळवळत होते. स्वतःच्या देशातून चोरी गेलेल्या संग्रहणिय वस्तू परत मिळवण्यात हे देश इतके तत्पर असताना स्वतः चोरून आणलेल्या वस्तूंबाबत मात्रं बोलायला तयार नाहीत. (उदा. कोहिनूर, भवानी तलवार इ) मात्रं हा मुद्दा बाजूला ठेवला तर हा अतिशय बघण्यासारखा सिनेमा आहे.

Angels in the Dust:

जोहानिसबर्ग मधील एक गोरे कुटंब आपली होती नव्हती ती संपत्ती विकून काळ्या आफ्रिकन मुलांसाठी शाळा काढायचे ठरवते. शाळा सुरू झाल्यावर मात्रं त्या मुलांचे गंभीर प्रश्न बघून आपली त्यांना नुसती शिकण्याकरताच नव्हे तर नुसते तगण्याकरता आवश्यकता आहे हे लक्षात येते. मग एक अनाथाश्रमच सुरू होतो. एडसने बर्‍याच मुलांना अनाथ केले आहे. गरिबीने ग्रासले आहे. लहान लहान मुली बलात्काराच्या बळी पडत आहेत - कारण अनाघ्रात स्त्रीशी सलगी केल्याने एडस बरा होतो अशी अंधश्रद्धा आहे. प्रत्येक मुला मुलीला समजता क्षणी एकच प्रश्न पडलेला असतो - मी एच आय व्ही बाधित आहे का नाही? असल्यास पुढचा नंबर माझा तर नाही ना? आया जगण्यासाठी मुलींना विकायला निघाल्या आहेत. अनाथाश्रमाचा एक महत्वाचा खर्च म्हणजे शवपेट्यांची खरेदी.
अशा परिस्थीत हे गोरे कुटंबा आपले सगळे अस्तित्वपणाला लावून त्या परिस्थितीशी झगडते आहे.

The Ants:

जपानच्या इंपिरियल आर्मीमधे जपानी तरूणांची जबरजस्तीने खोगीर भरती करून घ्यायचे. मग या तरूणांकडून सगळ्यात निर्घुण कामे करून घेतली जात. या सैनिकांना ant solders असे नाव होते. अशापैकी एक बटालियन दुसर्‍या महायुद्धात चीनमधे लढत होती. युद्ध संपले तरी त्यांना लढत रहाण्याचे आदेश दिले गेले. अखेर त्यांना युद्धकैदी म्हणून पकडण्यात आले. सुटका झाल्यावर ते जेव्हा मायदेशी परत गेले तेव्हा जपानने त्यांना सन्मानाने तर वागवले नाहीच, पण हे सैनिक कुठल्याही आदेशाशिवाय स्वतःहून लढत होते अशी भूमिका घेतली. १९५४ मधे युद्धावरून परतलेल्या वायची ओकुमुरा यांची ही गोष्टं. न्याय मिळवण्यासाठी म्हातारपणी न्यायालयाचे दरवाजे ठोठवणार्‍या वायचींची कथा फार हृदयद्रावक आहे. आयुष्यात कोणाची काडी ही वाकडी नं करणार्‍या या व्यक्तीला सैन्यात भरती व्हावे लागले. प्रशिक्षाणाचा एक भाग म्हणून निरपराध चिनी शेतकरी, मजूरांना पकडून आणायचे. तलवार, चाकू अशा शस्त्रांनी त्यांना ठार मारायचा सराव करायचा. या दिव्यातून गेलेले वायची पुरावा मिळवण्यासाठी चीनमधे परत जातात. जिथे त्यांची छावणी होती त्या गावात जाऊन वैयक्तिक पातळीवर त्यांची माफी मागतात. पुरावे तपासले असता त्यांचा कमांडर युद्धातल्या अत्याचाराच्या चौकशीतून वाचण्यासाठी नाव बदलून पळून जातो. जातान जपानमधून अधिक कुमक घेऊन येतो - तोपर्यंत तुम्ही लढत रहा असा आदेश देऊन जातात. हे सगळे पुरावे घेऊन वायची परत जातात. नविन पिढी वायचींवर विश्वास ठेवत नाही कारण हा सगळा इतिहास मुलांना शाळेत शिकवलाच जात नाही. वायचींच्या लढ्याचे हे एक विदारक चित्रण.

The Devil Came on Horseback:

"Never Again" असं सगळ्या देशांनी म्हटलं - दुसर्‍या महायुद्धानंतर. एखाद्या वंशाचा कोणी नाश करायला निघाले तर ते कदापिही खपवून घेतले जाणार नाही अशी सगळ्यांनी प्रतिज्ञा केली. पुढे काय झाले? काही नाही. आफ्रिकेमधे सतत वंशनाश सुरू आहे. दारफूरमधे सरकारी आशिर्वादाने सुरू असलेल्या वंशनाशाचे हे विदारक चित्रण. एकिकडे गावामागून गावे बेचिराख होत असताना इतर जग हातावर हात ठेवून बसले आहे. आफ्रिकन युनियनचा प्रतिनिधी म्हणून गेलेल्या एका माजी अमेरिकन सैनिकाने घेतलेले फोटी आणि चित्रफिती तुम्हाला अगदी दारफूरच्या संघर्षात प्रत्यक्ष जाऊन आल्याचा अनुभव देते.

Blockade:

दुसर्‍या म.यु.त जर्मन सैन्याने लेनिनग्राडला (सेंट पिटर्स्बर्ग) वेढा टाकले त्याचे अतिशय दुर्मिळ चित्रं. एका हसत्या खेळत्या शहराची काय वाट लागली त्याचे विदारक चित्रण. हल्ले सुरू होतात. सगळीकडे जाळपोळ, नासधूस. लोक शहराबाहेर जायचा प्रयत्नं करतात. बर्फ पडू लागतं. अन्नं नाही,पाणि नाही. अखेर मृतदेह हलवायचे त्राणही शिल्लक रहात नाही. प्रेते आणि जिवंत माणसे यांच्यात फारसा फरक रहात नाही. अखेर रेड आर्मीच्या युद्धनौका येतात आणि
जर्मन सैन्याला माघार घ्यावी लागले. दु.म.यु.ची ही एक निर्णायक लढाई. सरकारी कॅमेर्‍यातून घेतलेले हे फुटेज कोणी कसे मिळवले कुणास ठाऊक!

War Dance:

उत्तर युगांडामधील पटोंगा रेफ्युजी कॅंप. लॉर्डस रेझिस्टन्स आर्मी (एल. आर. ए)नावाच्या अतिरेकी संघटनेच्या कारवायांनी त्रस्त अचोली जमात. एल. आर. ए ची एक नविनच नीती आहे. एका गावावर ह्ल्ला करायचा. त्या गावातल्या मुलांना पकडायचे. त्यांच्या हातूनच त्या गावातल्या लोकांची हत्या करायची आणि मग त्या मुलांना आपल्या दलात भरती करायचे. या परिस्थितीतही स्वतःची संस्कृती जपण्याची धडपड अचोली जमात करते आहे. शाळेतील मुलांची राष्ट्रीय स्पर्धेसाठी निवड झाली आहे. अतिशय कठिण परिस्थितीचा सामना करत स्पर्धेची तयारी करत आहेत. ते करत असतानाच आपल्या हरवलेल्या नातेवाइकांचा शोध घेताहेत. कुणाचा भाऊ मारल्या गेल्याचे कळते तर कुणाची आई दुसर्‍या रेफ्युजी कॅंपमधे सुरक्षित असल्याचे कळते. स्पर्धेसाठी कंपालाला गेलेल्या या मुलांनी सुरक्षितता पहिल्यांदा अनुभवली. शहरी मुलांना बघून बावरली. एकमेकांना धीर देत राहिली. अचोलींचे नाव सार्थ करायचेच या जिद्दीने पेटली आणि बरीच बक्षिसे मिळवली. सिनेमेटोग्राफि बघण्यासारखी आहे.

Run Granny Run

निवडणुका हा फार खर्चिक प्रकार आहे. तितका पैसा उभा करण्यासाठी उमेदवारांना व्यापारी कंपन्यांकडे याचना करावी लागते. एकदा ते झाले की निवडून आलेला उमेदवार जनतेचे प्रतिनिधित्व नं करता दात्यांचे प्रतिनिधीत्व करेल हे उघड आहे. ह्या व्यवस्थेला लोकशाही म्हणणेच चुकीचे आहे. या विचाराने ९० वर्षाच्या डोरिस - लोकप्रिय नाव ग्रॅनी डी राजकारणात पडतात. उमेदवारांचा खर्च सरकारने करावा हा कायदा पास व्हावा म्हणून अख्ख्या देशाची पदयात्रा करतात आणि अखेर निवडणूकही लढवतात. सर्वांनी बघावा असा हा सिनेमा.

Photo Credits: Full Frame Documentary Film Festival. Used with their permission